Batılıların madencilik sektöründeki ilk büyük yatırımı 1885 yılında İngiliz sermayedarı Paterson ve ortakları tarafından yapılmıştır. Paterson’un şirketi, krom madeninin işletilmesi için 10 milyon kuruşluk sermaye ile faaliyete geçmiştir.
1887 yılında İngiliz sermayesi Boraks Şirketi kuruldu. 1892 yılında ise Fransızlar 49.2 milyon kuruşluk sermaye ile Balya-Karaaydın Şirketi’ni kurdu.
Balya-Karaaydın Şirketi, Balya’da üç farklı madenin işletme imtiyazına sahipti. Bunlar simli kurşun, linyit kömürü ve manganezdi. Bu madenlerin içerisinde az miktarda çinko, gümüş ve kükürtlü demir bulunmaktaydı.
Balya-Karaaydın Şirketi kurulmadan önce, Balya’daki Kocagümüş ve Karaaydın mevkilerindeki simli kurşun madenlerinin işletme imtiyazı 3 Ağustos 1877’de Fransız tebaasından Ropol’deydi. Ropol 18 Mart 1879’da haklarını Almanya tebaasından Mösyö Rayzer’e, Rayzer da 18 Haziran 1879’da İngiliz tebaasından Alfred ve üç ortağına devretti.
Söz konusu bu İngiliz yatırımcılar da 6 Kasım 1882’de Lorium Uzin şirketine ve bu şirket de 6 Eylül 1892’de Balya-Karaaydın Şirketi’ne devretmiştir. Balya’da kömür madeni Mancılık mevkiinden çıkarılıyordu. Madenin işletme imtiyazı 29 Haziran 1885’te Mösyö Rayzer’e verilmiştir.
Mösyö Rayzer ise işletme imtiyazını 12 Temmuz 1888’de Dersaadet Bankası’na devretmiştir. Balya-Karaaydın Şirketi de madenin işletme imtiyazını 6 Eylül 1892’de Dersaadet Bankası’ndan almıştır.
Balya-Karaaydın Şirketi’nin Balya’da işletme hakkına sahip olduğu bir diğer madeni ise Patlak mevkiindeki manganez madenidir. Şirket madenin işletme imtiyazını 23 Temmuz 1898 tarihinde almıştır. Bu üç madende beş büyük ocak bulunuyordu. Bunlar Koca, Arı, Sarısu, Orta ve Karaca ocakları idi.
Bunların içinde en büyük olanı Arı Ocağı, belgelerde geçen ifade ile Arı Mağara idi. Arı Mağara ile Orta Mağara yer altında birleşiyordu. Balya-Karaaydın Şirketi’nin merkezi İstanbul-Galata’da merkez rıhtımında bulunan bir handı. Şirket 1906 yılında müdür, muhasebeci, mühendis, doktor, eczacı, kimyager, kâtip gibi görevlilerden oluşan 32 kişilik idari personele sahipti. 1911 yılında ise bu madende personel ve işçi olmak üzere toplam 1240 kişi çalışmaktaydı. Üretim kapasitesi yılda 6-7 bin ton civarındaydı.
Çıkarılan cevher Akçay iskelesi yoluyla Avrupa’ya ihraç ediliyordu. Cevherin yer altından çıkarılıp ihraç edilmesine kadar geçen süreç içerisinde işçiler arasında iş bölümü vardır. İşçiler, bu süreçte üzerlerine düşen görevi büyük bir dikkatle yerine getirmek zorundaydı. Aksi takdirde yapacakları en ufak hata sonucunda sakat kalabilirlerdi.
Hatta bazı hatalar işçiyi ölüme götürebilirdi. Ne yazık ki kaza raporlarında bu istenmeyen durum sıklıkla görülmektedir. Kazaların büyük bir kısmı işçilerin hareket halindeki vagonlara binmeye çalışmasından veya vagonların devrilmesinden meydana gelmiştir.
Fransızlar, madenin işletildiği dönemde bölgede yaklaşık 200 km’lik demiryolu ağı kurdu. Bu yolu Çanakkale Boğazı’na kadar uzatmışlardır. Gönen üzerinden Bandırma’ya taşınıp, oradan gemilere yüklenen madenler Akçay ve Edremit yolları kullanılarak limanlara ulaştırılmıştır. Şirket, 1. Dünya Savaşı yıllarında bir süre faaliyetini durdurdu.
1920 yılında yeniden madeni işletmeye başladı. 1923’ten sonra şirketin adı Balya Karaydın Maden Şirketi-Türk olarak değiştirildi. 1925 yılından sonra kurşun üretimi azaldı. 1927 yılında Arı Mağarası’ndaki bir asansörde yangın meydana geldi. 1930’da yaşanılan dünya ekonomik bunalımı nedeniyle kurşun fiyatları düştü. Bütün bu gelişmeler, Balya maden işletmesini olumsuz yönde etkiledi. Bunun sonucunda şirket, 1931 yılında çalışmalarını durdurdu.
İşletmede 1931 yılına kadar beş bin işçi çalışmaktaydı. Daha sonraları bu sayı beş yüzlere kadar düştü. Şirket, işçi çıkarma yoluna gitti. Şirkete destek olmak amacıyla bir kanun çıkarıldı. Madenlerde kullandığı malzemeleri gümrüksüz getirmesi sağlandı. Alınan bu tedbir şirketin durumunu düzeltmek için yeterli olamadı.
Balya Karaydın Madenleri Anonim Şirketi’nin görevinin bitmesinden sonra 10 Eylül 1931 yılında Balya Karaydın Madenlerini Kiralama ve İşletme Türk Anonim Şirketi kuruldu. İdare merkezi İstanbul ve işletme merkezi Balya olan şirket, 1933–1934 yıllarında üretimini üç katı arttırdı. Buna rağmen kurşun fiyatlarının dünya piyasasında düşmesi üzerine faaliyetine 1939 yılında son vermek zorunda kaldığı bilinmektedir.
Şirketin faaliyetinin durdurulmasında o dönem Türkiye’deki politik güçlerin de etkisi olduğu söylenilmektedir.1960 yılında bir Türk madencilik şirketi, maden arama ve 1970 yılında 10 yıl süre ile işletme ruhsatı aldı. 1979 yılında Etibank Genel Müdürlüğü Balya Kurşun-Çinko Tesis Müdürlüğü adı ile sahada madencilik faaliyetlerine başladı.
1990 yılında Etibank tarafından Çinkur A.Ş.’ye rödovanslı olarak işletilmek üzere verildi. Eczacıbaşı Esan Balya–Balıkesir bölgesinde 2009 yılında üretime geçen kurşun-çinko yeraltı işletmesiyle, metalik maden sektöründe de faaliyet göstermeye başlamıştır. (Balya-Karaaydın maden yazı dizisi, devam edecek..)
